• dysleksja typu słuchowego , uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych,

• dysleksja integracyjna, kiedy to poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest ich koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno - motorycznej,

• dysleksja typu mieszanego, gdy występują zaburzenia zarówno w percepcji słuchowej słowa, pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo - słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej.

O specyficznych trudnościach w uczeniu się czytania i pisania orzeka się, gdy są one istotne. Wyznacza się tu granicę w postaci opóźnienia o dwa lata w stosunku do wieku inteligencji, wieku życia i edukacji i tylko w wypadku, gdy trudności te nie są spowodowane wyłącznie zaniedbaniem środowiskowym ze strony rodziny ani zaniedbaniem dydaktycznym.

Nie rozpoznaję się ich, gdy trudności w czytaniu i pisaniu są jedynie wynikiem złego funkcjonowania narządu zmysłu (niedosłuchem lub wadą wzroku) albo skutkiem schorzeń neurologicznych.

1. Opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym.

2. Później niż u rówieśników pojawiają się takie osiągnięcia rozwojowe, jak wypowiadanie pierwszych słów, zdań prostych i złożonych. Bywa, że pierwsze słowa dziecko wypowiada dopiero około trzeciego roku życia.

3. Późno zaczyna chodzić, biegać jest mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, np. myciu rąk , ubieraniu się, jedzeniu łyżką. Nie próbuje samo rysować.

W wieku przedszkolnym do symptomów dysleksji należą:

1. Mała sprawność ruchowa w zakresie całego ciała, dziecko słabo biega, ma trudności z utrzymywaniem równowagi, jest niezaradne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych, z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym.

2. Mała sprawność ruchowa rąk: trudności i niechęć do samoobsługi, np. zapinania guzików, sznurowania butów, zabaw manipulacyjnych, takich jak nawlekanie korali: źle trzyma ołówek, za mocno lub za słabo go naciska przy rysowaniu.

3. Słaba koordynacja wzrokowo - ruchowa objawia się tym, że dziecku sprawia trudność budowanie z klocków, rysuje niechętnie i prymitywnie. Nie umie rysować: koła - jako trzylatek, kwadratu i krzyża - jako czterolatek, trójkąta - jako pięciolatek.

4. Opóźniony rozwój lateralizacji, czyli czynnościowej asymetrii ciała, wyrażonej przez większą sprawność narządów (ręka, oko, noga) położonych po jednej stronie ciała, najczęściej po stronie prawej. Nietypowa będzie więc leworęczność, a także oburęczność, lateralizacja skrzyżowana.

5. Zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej dają znać o sobie w formie: nieporadności w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, lecz prymitywne w formie), trudności w składaniu obrazków pociętych na części, puzzli, wykonywaniu układanek.

6. Opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, zapamiętywaniem nazw, wydłużony okres posługiwania się neologizmami, zniekształcenie nazw przez używanie niewłaściwych przedrostków.

7. Innym typowym rodzajem zaburzeń mowy są agramatyzmy, np. zwroty "wszyscy oprócz ja". Trudności w wysławianiu objawiają się później brakiem płynności mówienia (wstawianiem zastępczych słów typu "ten", "tam", "no więc", dających czas na znalezienie właściwego słowa), kłopotami z odmianą, myleniem słów odnoszących się do bliskich zjawisk, wadliwym szykiem zdania, a także ubezdźwięcznianiem głosek, jąkaniem się, śladowym seplenieniem. Zwykle wymienione nieprawidłowości utrzymują się w bardzo dyskretnej, dostrzegalnej jedynie dla uważnego słuchacza formie i dzięki temu nie zniekształcają komunikacji językowej dyslektyka.

W klasie "0" szczególną uwagę zwrócić powinna:

1. Obniżona sprawność ruchowa: dziecko słabo biega, skacze, ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach, rzucaniem i chwytaniem piłki.

2. Trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. zawiązywanie sznurowadeł na kokardkę, z używaniem widelca, nożyczek.

3. Opóźnienie rozwoju lateralizacji: mimo prób ustalenia ręki dominującej, nadal jest oburęczne.

4. Opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni : ma trudności ze wskazywaniem części ciała. Nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie.

5. Trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem ułożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków.

6. Trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także ich składaniem w całość, np. podczas budowania konstrukcji z klocków, układania mozaiki według wzoru, trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, z odróżnianiem kształtów podobnych lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. p - g, b - d).

7. Trudności z używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażające stosunki przestrzenne: nad - pod, za - przed, wewnątrz - na zewnątrz.

8. Wadliwa wymowa przekręcanie trudnych wyrazów ( przestawianie głosek i sylab, ), błędy gramatyczne.

9. Trudności w zapamiętywaniu: wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie; z zapamiętywaniem nazw, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, szeregi cyfrowe.

10. Trudności z różnicowaniem głosek podobnych ( z - s, b - p, g,- k - czyli zaburzenia słuchu fonematycznego), trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich składaniem oraz manipulowaniem ze strukturą fonologiczną słów (np. odszukaj ukryte słowa w nazwie "serce", wymyśl rym do słowa "kotek", o czym myślę : "Baba...aga"..

11. Kształt liter jest zapamiętywany wolno, ich odczytanie przebiega w złym tempie. Za każdym razem dziecko jakby "szuka" w umyśle dźwiękowego odpowiednika danej litery . Proces automatyzacji przebiega bardzo wolno.

12. Trudności w orientacji w czasie np. określeniu pory roku, dnia.

13. Trudności w nauce czytania( np. czyta bardzo wolno; najczęściej głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej syntezy, przekręca wyrazy, nie rozumie przeczytanego tekstu, nie uwzględnia interpunkcji, opuszcza litery myli wyrazy o podobnym brzmieniu.

14. Pierwsze próby pisania: częste zwierciadlane pisanie liter i cyfr oraz odwzorowywanie wyrazów przez zapisywanie ich od strony prawej , błędy w pisaniu wyrazów z dwuznakowymi grupami głosek , zmiękczeniami.

Specyficzne trudności uczniów klas młodszych w czytaniu są następujące:

Uczeń w okresie nauczania początkowego, tj. do końca trzeciej klasy powinien opanować czytanie tak, by było płynne (całymi zdaniami i ze zrozumieniem). Od tej pory czytanie ma być narzędziem uczenia się innych przedmiotów oraz lektur dla przyjemności. Dzieci dyslektyczne w klasie IV, albo jeszcze nie umieją czytać, albo pozostają nadal na etapie elementarnego czytania .

Na kolejnym etapie edukacji, czyli powyżej III klasy, symptomami dysleksji są:

1. Wolne tempo czytania, niechęć do czytania.

2. Nieprawidłowa pisownia, duża liczba błędów ortograficznych.

3. Trudności z zapamiętywaniem: wierszy, terminów, nazw, dat, danych, numerów telefonów, przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych.

4. Trudności w przedmiotach szkolnych, wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej : geografii - zła orientacja na mapie, geometrii - rysunek - uproszczony, schematyczny, chemii - łańcuchy reakcji chemicznych.

5. Trudności w przedmiotach szkolnych, wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy; trudności w opanowaniu języków obcych, biologia - opanowanie terminologii, historia - zapamiętywanie nazwisk, nazw, dat.

Przy zaburzonym funkcjonowaniu analizatora kinestetyczno - ruchowego występuje obniżenie sprawności manualnej, przejawiając się w zbyt wolnym tempie pisania, w braku dokładności, precyzji ruchów dłoni i palców, wadliwej regulacji napięcia mięśni i zbyt długo utrzymujących się współruchów (synkinezji) . Z zaburzeń tego typu wynikają zaburzenia graficzne w zakresie pisma zwane dysgrafią. Pismo u dzieci dysgraficznych jest zniekształcone.

Zniekształcenia te mają różną postać, np.

Przyczyny występowania dysleksji:

Wyróżnia się zwykle pięć podstawowych koncepcji, mówiących o pierwotnych przyczynach dysleksji:

1. genetyczną - przyczyną zaburzeń i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu są geny przekazywane z pokolenia na pokolenie.

2. opóźnionego dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego - zaburzenia dyslektyczne są związane ze spowolnieniem dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego, spowodowane przez takie czynniki jak geny, hormony,

3. organiczną - przyczyna są uszkodzenia tych okolic mózgu, które szczególnie uczestniczą w procesie czytania i pisania, związane jest to ze szkodliwymi czynnikami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi oddziałującymi na ośrodkowy układ nerwowy w okresie okołoporodowym,

4. hormonalną - niedokształcenie struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowy rozwój mózgu, tzn, zablokowanie rozwoju lewej półkuli mózgowej, czyli tej, która związana jest z mową,

5. psychogenną - zaburzenia emocjonalne spowodowane przez urazy psychiczne i stres.

Z ostatnich badań dotyczących dysleksji wiadomo, że geny odpowiedzialne za to zaburzenie znajdują się w chromosomach 1,2, 6, 15 i 18. Sąsiadują z genami determinującymi odporność organizmu. Nie jest więc zbiegiem okoliczności, że dzieci dyslektyczne cierpią często na alergie, bóle głowy i zaburzenia układu pokarmowego.

Kategorie czynników sprawczych są ze sobą powiązane, wręcz się ze sobą uzupełniają. Potwierdzenie jednej z nich w przypadku konkretnego dziecka nie wyklucza pozostałych. Dlatego mówi się o wieloprzyczynowości dysleksji. Dysleksja nie jest chorobą lecz skutkiem niekorzystnych czynników działających na centralny układ nerwowy, co powoduje gorsze jego funkcjonowanie w niektórych jego zakresach, to zaś wyraża się wybiórczymi trudnościami w uczeniu.

W ostatnich latach znacznie wzrosła w Polsce znajomość problematyki dysleksji. Pojawiło się diagnozowanie i terapia zaburzeń. Zmieniła się jakość przygotowania dzieci do nauki czytania i pisania. Wzrosły też wymagania szkolne. Teraz kiedy dziecko idzie do pierwszej klasy, powinno już umieć składać kilkuliterowe wyrazy bez dwuznaków. Pierwszoklasista musi już czytać i pisać teksty wymagające dużej sprawności psychomotorycznej.

Do nauki czytania i pisania szczególnie jest ważna sprawność i współdziałanie trzech analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego.

PRACA Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM

W pracy z dzieckiem dyslektycznym najbardziej skuteczne jest uczenie polisensoryczne: jednoczesne zaangażowanie wielu zmysłów: słuch, wzroku i kinestezji. Maksymalnie należy wykorzystać zmysły, które funkcjonują prawidłowo z jednoczesnym ćwiczeniem tych słabszych.

Dzieci dyslektyczne nie powinny:

• stosować rywalizacji i stawiać za wzór zdolniejsze dzieci, którym dziecko dyslektyczne nie jest w stanie dorównać,
• omawiać błędów w obecności całej klasy.

• stosować na przemian czytanie głośne i czytanie ciche utworów ze sprawdzaniem zrozumienia tekstu,
• utrwalać i powtarzać wiadomości przy każdej nadarzającej się okazji w ciągu dnia,
• polecać pisanie ołówkiem w większej liniaturze, szczególnie w początkowym okresie nauki szkolnej,
• przy ocenie prac pisemnych z języka polskiego nie brać pod uwagę błędów dyslektycznych , które mogą znacznie ja obniżyć ( oceniać treść). Na ogólną ocenę z języka polskiego powinny mieć wpływ wszystkie osiągnięcia w tym przedmiocie,
• należy usuwać wyrazy niepoprawnie napisane tak, aby uczeń nie przyswajał sobie w pamięci wzrokowej ich wadliwego obrazu graficznego poprzez:
• całkowite zamazanie wyrazów z błędem i napisanie ich u góry w sposób poprawny,
• naklejanie pasków poprawnie napisanych wyrazów w miejsce wyrazów z błędem,
• zaznaczanie na marginesie liczby słów błędnie napisanych; dzieci same je znajdują poprzez porównanie z tekstem poprawnie napisanym.

• stosować wiele ćwiczeń grafomotorycznych doskonalących technikę pisania ( przepisywanie rodzi awersję do pisania),
• często sprawdzać zeszyty i poprawność zapisów prac domowych, by wyeliminować zniekształcenia informacji,
• dziecko powinno prowadzić słownik wyrazów trudnych,
• często sprawdzać wiadomości ustne,
• stosować różnego rodzaju wzmocnienia - zachęty, pochwały,
• otoczyć opieką i wsparciem ze strony klasy, z jednoczesnym powierzaniem ról możliwych do spełnienia,
• uczyć sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
• stale współpracować i wymieniać informacje między szkoła a domem

Mariola Świderska - Kulka